Dzieciństwo jest okresem, w którym następują istotne zmiany w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i poznawczym człowieka. Dziecko musi wówczas poradzi sobie z wieloma wyzwaniami, trudnościami oraz zupełnie dla niego nowymi sytuacjami. Rozpoczyna edukację w przedszkolu i szkole, zaczyna być oceniane przez szerszy krąg dorosłych i rówieśników, staje przed trudnymi zadaniami, oczekuje się od niego coraz większej samodzielności i zaradności. Aby poradzi sobie z codziennymi wyzwaniami, niektóre dzieci potrzebują wsparcia i dodatkowych oddziaływań. Nowe sytuacje i zmiany mogą wiązać się z przeżywaniem przez dzieci lękiem. Dzieci mogą ba się rozstania z rodzicami, wywołania odpowiedzi w klasie, publicznego występowania podczas różnych uroczystości, udziału w rywalizacji sportowej czy tego, jaką będą miały pozycję w grupie rówieśniczej.
Występowanie różnych obaw i lęków jest częścią prawidłowego rozwoju dziecka i pomaga mu we właściwej adaptacji do otoczenia zewnętrznego. Chociaż zachowania lękowe są częścią normalnego rozwoju, mogą przerodzić się w zaburzenia lękowe wówczas, gdy dziecko nadmiernie przeżywa zarówno konkretne sytuacje, jak i tworzone przez siebie w wyobraźni scenariusze przyszłych wydarzeń.
Szacuje się, że częstotliwość występowania zaburzeń lękowych mieści się w granicach od 5 do 12 % populacji dziecięcej i jest zależna od rodzaju zaburzenia i wieku dziecka. Oznacza to, że średnio w 30 osobowej klasie jest dwoje lub troje dzieci z problemami lękowymi, których natężenie osiąga poziom kliniczny, czyli wymagający interwencji specjalisty.
To, czy określone zachowania dziecka są , czy też nie są oznakami zaburzeń lękowych, ocenia się w odniesieniu do częstotliwości takich samych zachowań w obrębie danej grupy wiekowej. Bierze się pod uwagę względne nasilenie, czas trwania oraz wpływ tych zachowań na rozwój dziecka. Leczenie może być potrzebne wówczas, gdy nasilenie i długotrwałość lęków utrudnia dziecku osiąganie poszczególnych etapów rozwojowych i przekracza granice prawidłowej adaptacji.
Obawa i lęk spełniają funkcję adaptacyjną, przygotowując tym samym jednostkę na możliwe niebezpieczeństwo, i w ten sposób pomagają jej uniknąć potencjalnych zagrożeń. Lęk rozumiany jest jako naturalna reakcja na spostrzegane niebezpieczeństwo, która pozwala człowiekowi przygotować się do walki lub ucieczki. Spełnia więc bardzo ważną funkcję w życiu ludzi, gdyż uruchamia odpowiednie mechanizmy przystosowawcze, które wspomagają radzenie sobie z trudną sytuacją.
Lęk pojawia się za każdym razem, gdy dziecko rozpoznaje niebezpieczeństwo. W sytuacji, w której nie ma rzeczywistego zagrożenia lub gdy reakcja dziecka jest nieadekwatna do zagrożenia i nadmierna, lęk przestaje pełni funkcję adaptacyjną i może prowadzić do szkodliwych zmian w zachowaniu.
Aspekt lęku
Aspekt fizjologiczny – dotyczący odczuć fizycznych, które bardzo często towarzyszą lękowi. Należą do nich między innymi spocone dłonie, napięcie mięśni, przyspieszona akcja serca, skrócenie oddechu, bóle głowy, ściśnięty żołądek.
Aspekt poznawczy (myśli) – wiąże się z myślami, obawami lub przekonaniami dziecka na temat niebezpieczeństwa. Lęk jest tym większy, im bardziej prawdopodobne wydaje się dziecku zaistnienie przewidywanego niebezpieczeństwa i im gorzej postrzega ono swoją własną możliwość poradzenia sobie z nim lub uzyskania pomocy z zewnątrz. Myśli towarzyszące stanom lękowym często zaczynają się od słów „co będzie jeżeli…”.
Aspekt behawioralny (zachowanie) – wiąże się z zachowaniami unikającymi i zabezpieczającymi przed wyobrażonym niebezpieczeństwem.
Lęk jest zjawiskiem złożonym, jego składniki-chociaż częściowo niezależne – wchodzą ze sobą w interakcje. Zmiana w zakresie jednego z aspektów będzie miała wpływ na pozostałe.
Zniekształcenia poznawcze, czyli typowe błędy w myśleniu u dzieci z zaburzeniami lękowymi:
- Wyolbrzymianie negatywnych aspektów wydarzeń i nadmierne uogólnianie („jestem beznadziejny”).
- Przewidywanie klęski („co będzie, jeżeli nie dam rady poprawi oceny, zostanę na drugi rok w tej samej klasie, nigdy nie będę miał dobrej pracy gdy dorosnę”).
- Selektywna uwaga – zauważanie głównie tych aspektów sytuacji, które mogą by związane ze zbliżającym się „niebezpieczeństwem”
Zniekształcenia poznawcze przyczyniają się do podtrzymywania reakcji lękowych wówczas, gdy stanowią stały sposób oceny różnych sytuacji. Kształtują się one między innymi pod wpływem sposobu wyrażania krytycznych uwag, jakie dziecko słyszy na swój własny temat, a także sposobu wyjaśniania różnych okoliczności, jaki prezentują ważni dla niego dorośli: rodzice, nauczyciele, opiekunowie.
Zaburzenia lękowe występujące u dzieci
Występowanie różnego typu lęków i obaw jest częścią normalnego rozwoju u dziecka. Najmniejsze dzieci mogą bać się między innymi hałasów, ciemności, potworów czy separacji od opiekunów. W miarę dorastania i nabywania kolejnych doświadczeń, zmienia się zarówno nasilenie lęku jak i jego tematyka. Nastolatki będą obawiać się przede wszystkim szeroko rozumianej oceny społecznej. Gdy nasilenie i długotrwałość lęków przekraczają granice prawidłowej adaptacji i/lub nie są zgodne z etapem rozwojowym, należy skierować dziecko do specjalisty.
Obraz kliniczny zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży nie jest identyczny z tymi samymi zaburzeniami, które rozpoznajemy u dorosłych, gdyż należy wziąć pod uwagę aspekty rozwojowe, charakterystyczne dla określonej dziecięcej grupy wiekowej.
Przedszkole i szkoła są pierwszym – poza rodziną i najbliższym otoczeniem szerokim środowiskiem społecznym dla dziecka. Jest to środowisko o ściśle określonych zasadach, wymaganiach i oczekiwaniach. Dziecko, które nie ma w ogóle doświadczeń funkcjonowania w instytucji lub szerszej grupie społecznej, dopiero wtedy zaczyna tworzyć sobie wyobrażenia i zdobywa doświadczenia, jak znaleźć się w ogromnej ilości zupełnie nowych dla niego sytuacji. Ważna rola nauczycieli i opiekunów polega więc na tym, żeby pomóc dziecku sprosta wymaganiom edukacyjnym i rówieśniczym a tym samym ułatwić jego funkcjonowanie i-być może – zapobiec rozwinięciu się u niego w przyszłości niektórych objawów lękowych. Dziecko bowiem dopiero zaczyna uczyć się strategii radzenia sobie w tych sytuacjach i pomoc ze strony dorosłych jest niezbędna po to, żeby wspiera i budowa jego przyszłe kompetencje.
Opracowano na podstawie publikacji Idy Derezińskiej i Moniki Gajdzik „Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu” ORE Warszawa 2010.
