Wykluczenie społeczne jednostki to odmowa realizacji jej praw. Osoba ta nie może uczestniczyć w normalnej aktywności w społeczeństwie lub danej grupie z powodów będących poza jej kontrolą, niezależnych od niej.
Aktualnie zauważane i podejmowane problemy, które w konsekwencji prowadzą do trudności w prawidłowym funkcjonowaniu społecznym i zawodowym, dotyczą nie tylko grup już dziś szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym, ale całego młodego pokolenia. Współczesna szybkość życia, informatyzacja społeczeństwa, zatomizowanie rodzin powoduje pojawianie się problemów, których specyfika i skala nie były dotąd badane i brane pod uwagę w procesach społecznych. Młodzież wyprzedza dziś swoich rodziców w zakresie wiedzy dotyczącej nowych technologii, rodzice szybciej tracą swój autorytet, mają coraz mniejszy wpływ na to, czym zajmują się ich dzieci oraz posiadają coraz mniejszą wiedzę o tym, co ich dzieci robią. Hierarchia wartości wyznawana przez starsze pokolenie uległa całkowitemu odwróceniu, stąd trudno dzisiejszym rodzicom i wychowawcom zdobyć autorytet wśród zbuntowanej młodzieży. Rozwój demokracji i świadomości społecznej przyczynił się do tego, iż większy nacisk kładzie się na prawa jednostki, w tym prawa ucznia. Znacznie wzrosła też świadomość młodzieży odnośnie własnych praw. Nierzadko nauczyciele i rodzice nie potrafią odnaleźć się w swojej roli w związku z tą nową antycypacją społeczną. Uruchamiają oni często nadmiar kontroli i ingerencji, reagują w sposób impulsywny, niekonsekwentny lub też reagują bezradnością.
Podział systemu edukacyjnego na szkołę podstawową, gimnazjum i szkołę średnią silniej uwidocznił problemy młodego pokolenia. Pierwotnie wynikał on z potrzeby rozdzielenia 15-letniej młodzieży od dzieci z klas 1-3. Takie wyodrębnienie etapów edukacji spowodowało, iż na okres gimnazjum przypadł moment najtrudniejszego czasu dojrzewania, burzy hormonalnej i buntu. Spowodowało to spiętrzenie trudności wychowawczych związanych z akceleracją rozwoju, która obniżyła wiek wielorakich inicjacji takich jak – podejmowanie pierwszych prób z używkami – alkoholem, papierosami, narkotykami oraz pierwszych kontaktów seksualnych.
Zjawiska aktualnie dotykające polską młodzież to: przemoc w szkole, zachowania ryzykowne związane z uzależnieniami, inicjacją seksualną, brak pozytywnych wzorców i autorytetów akceptowanych przez młodzież.
Większość szkół realizuje wprawdzie programy wychowawcze i profilaktyczne zmierzające do zapobiegania negatywnym zjawiskom, ale są one niewystarczające lub nieskuteczne w stosunku do pojawiających się problemów. Jak wskazują statystyki Komendy Głównej Policji liczba dzieci i młodzieży popełniających czyny karalne oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym rośnie, przy czym obniża się wiek osób wchodzących w kolizje z prawem.
Statystyki policyjne mówią, iż różnego rodzaju przestępstwa i kolizje z prawem coraz częściej dotyczą dzieci i młodzieży z tzw. normalnych rodzin, w których mają one zapewnione bardzo dobre warunki materialne, brakuje natomiast uwagi i dobrego kontaktu z zapracowanymi rodzicami. Taka młodzież szuka zainteresowania i akceptacji poza domem, w grupie rówieśniczej, której można zaimponować „nowoczesnym” stylem bycia, pseudo dorosłymi zachowaniami, podejmowaniem działań ryzykownych. Młodzi ludzie szukają też wsparcia w telewizji i internecie, które to urządzenia coraz częściej zastępują bezpośredni kontakt z drugim człowiekiem.
Szczególnie podatna na uleganie zachowaniom ryzykownym jest jednak młodzież i dzieci ze środowisk dysfunkcyjnych, gdzie mamy do czynienia z rozluźnioną kontrolą rodzicielską, złym przykładem płynącym od opiekunów, niedostatkiem lub brakiem wykształconych norm społecznych.
Myśląc w kategoriach wczesnej interwencji w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, powinniśmy brać pod uwagę młode pokolenie w szerokim rozumieniu tego słowa. W dzisiejszej rzeczywistości dzieci i młodzież ze wszystkich środowisk są narażone na udział w procesach i zjawiskach, które w istotnym stopniu mogą w przyszłości zaburzyć ich umiejętności poruszania się na rynku pracy oraz funkcjonowania społecznego.
Dzieciństwo i młodość to etapy szczególnie wrażliwe w życiu człowieka. W tym okresie powstają zręby indywidualnej osobowości i tożsamości osobowej. Wczesne lata życia to czas formowania się obrazu własnej osoby, charakteru, motywacji, siły woli. Jakość tych cech w przyszłości zadecyduje o roli i pozycji, jaką dana osoba zajmie w społeczeństwie. Niedostatek pozytywnych wzorców, zaburzenia naturalnego cyklu kształtowania się tożsamości, mogą rzutować na całe dalsze życie jednostki. Stąd istotne jest wspieranie młodych ludzi w procesie kształtowania się osobniczej tożsamości.
Dzieciństwo i adolescencja to także odpowiedzialny i nierzadko trudny czas dla osób znaczących z otoczenia młodych ludzi – opiekunów, nauczycieli. znaczących z otoczenia młodych ludzi – opiekunów, nauczycieli.
Stąd wynika olbrzymia potrzeba udzielenia rodzicom i nauczycielom a nierzadko całym rodzinom fachowego wsparcia w postaci profesjonalnej rady, pomocy, przekazywania aktualnej wiedzy dotyczącej przebiegu procesów rozwojowych. Niezbędne są działania pomagające w budowaniu „pomostów” miedzy młodzieżą a jej otoczeniem – rodzicami, nauczycielami, rówieśnikami. Takie działania mają doprowadzić do wzmocnienia i utrwalenia prawidłowo funkcjonującego systemu. Prawidłowo działający system – zdrowa rodzina, przyjazna szkoła oraz środowisko rówieśnicze są najlepszym zabezpieczeniem przed nieprawidłowo przebiegającymi procesami socjalizacyjnymi Jednostki obarczone różnego rodzaju dysfunkcjami społecznymi będą gorzej radziły sobie w sytuacjach edukacyjnych, a to z kolei przełoży się na gorszy w stosunku do rówieśników potencjał zawodowy, który w przyszłości decyduje o powodzeniu na rynku pracy i zdolności do samodzielnej, odpowiedzialnej egzystencji.
Podejmując działania na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu dzieci i młodzieży należy już dziś kierować je profilaktycznie nie tylko do środowisk patologicznych, ubogich, uzależnionych od pomocy społecznej, ale do ogółu dzieci i młodzieży, którzy narażeni są na różnego rodzaju dysfunkcje.
W Polsce oferta programów profilaktycznych czy terapeutycznych dla dzieci i młodzieży mająca charakter wczesnej interwencji, jest obecnie wysoce niewystarczająca. Zidentyfikowane programy nie posiadają udokumentowanych wyników badań potwierdzających ich skuteczność w rozwiązywaniu problemów, którymi się zajmują.
Szkoły często cierpią na brak wykwalifikowanej kadry psychologiczno-pedagogicznej, która realizowałaby działania wychowawczo-terapeutyczne zarówno dla dzieci, młodzieży, rodziców, opiekunów oraz nauczycieli. Obserwuje się rozproszenie i nieskuteczność podejmowanych środków zaradczych (brak koordynacji, kompetencji osób i instytucji, brak sieci różnorodnych komplementarnych form profilaktyczno-wychowawczych i resocjalizacyjnych). Współpraca z rodziną oraz innymi placówkami świadczącymi specjalistyczną pomoc jest w wielu wypadkach sporadyczna i mało efektywna Szkoły często stosują bardzo złe praktyki tuszowania takich zdarzeń na swoim terenie, które obejmuje kodeks karny. Nie chcą w ten sposób psuć sobie dobrej opinii i robią wszystko, by zachować sławę placówki przyjaznej i bezpiecznej.
Zachowania ryzykowne, których podejmowanie może w konsekwencji prowadzić do głębszych zaburzeń w funkcjonowaniu osobistym i społecznym mogących w przyszłości przyczyniać się do trudności na rynku pracy i w dalszej kolejności skutkować wykluczeniem społecznym.
Źródło: Ekspertyza Elżbiety Raczkowskiej-Bogdanowicz, eksperta Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w dziedzinie Przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.
